ATENTAT NA FRANCA FERDINANDA

Na Vidovdan 28. juna 1914. godine u Sarajevu je ubijen austrougarski nadvojvoda Franc Ferdinand. Najpre je na prestolonaslednika bacio bombu omladinac Nedeljko Čabrinović, ali se ona odbila i eksplodirala iza automobila. Nepun sat nakon prvog pokušaja atentata i posle zvanične posete opštini, na Franju Ferdinanda gimnazijalac Gavrilo Princip ispalio je dva hica iz pištolja i usmrtio njega i njegovu suprugu Sofiju Kotek vojvotkinju Hoenberg. Oba atentatora odmah su uhvaćena. Sledećih dana policija je uhapsila sve ličnosti umešane u organizaciju atentata, uključujući i neposredne učesnike - Trifka Grabeža, Vasu Čubrilovića i Cvetka Popovića. Muhamed Mehmedbašić uspeo je da pobegne i da se prebaci u Crnu Goru. Optužnica je podignuta protiv 25 lica. Svi uhapšeni bili su austrougarski državljani. Najveći broj njih bili su Srbi, ali je bilo i Hrvata, a po veroispovesti je bilo i hrišćana i muslimana.

Suđeno im je u Sarajevskom procesu od 12. do 23. oktobra 1914. godine. Presude su donete 28. oktobra. Petorici zaverenika izrečena je smrtna kazna (Iliću, Veljku Čubriloviću, Keroviću, Jovanoviću i Miloviću), dok su Princip i Čabrinović, s obzirom da su po austrougarskom zakonu bili maloletni, dobili maksimanu kaznu od 20 godina zatvora.
Koristeći taj povod, Austro-Ugarska je 23. jula 1914. Srbiji poslala ultimatum. Poslanik Gizl je 23/10. jula 1914. u 18 časova predao ultimativnu predstavku zastupniku srpskog predsednika vlade, ministru finansija Lazaru Pačuu. Odgovor je izričito tražen u roku od 48 časova. Tekst ultimatuma predat je ostalim velikim silama dan kasnije, 24. jula.

TOK RATNIH OPERACIJA U SRBIJI 1914
Do odlučujuće bitke došlo je na planini Ceru (Bitka na Ceru) u severozapadnoj Srbiji. Srpska vojska je u višednevnim teškim borbama u pokretu odnela pobedu, a potom proterala neprijateljsku vojsku preko Drine i Save. Neprijatelju su naneti veliki gubici, ali i srpska vojska je izgubila skoro 20.000 vojnika.



U Cerskoj bici srpske snage su imale 2.068 poginulih, 11.519 ranjenih i 8.823 zarobljenih i nestalih vojnika podoficira i oficira, dok su austrougarski gubici iznosili oko 23.000 vojnika, podoficira i oficira i oko 4.000 zarobljenih.
General Stepan Stepanović, komandant Druge srpske armije, zbog izuzetnih zasluga u rukovođenju i komandovanju u Cerskoj bici unapređen je u čin vojvode, 29. avgusta 1914. godine.

Tokom avgusta 1914. austrougarska vojska je u Mačvi i Jadru počinila zločine nad srpskim civilnim stanovništvom. Streljano je ili obešeno oko 4 000 staraca, žena, dece i ratnih zarobljenika. Bili su to prvi ratni zločini u Evropi u 20. veku.
Kako bi za sebe vezala što više austrougarskih vojnika, srpska vojska je, na zahtev saveznika, septembra 1914. godine krenula u ofanzivu. Uz velike gubitke u bici na Legetu kod
Sremske Mitrovice, kada je za jedan dan stradao skoro čitav puk Timočke divizije, srpska vojska je zauzela deo Srema sa Zemunom. Ubrzo potom, crnogorska i srpska vojska su prodrle u Hercegovinu i istočnu Bosnu i stigle blizu Sarajeva. Međutim, povukle su se već posle nekoliko nedelja jer je počela nova austrougarska ofanziva na Drini.

BITKA NA DRINI
Austrougarska balkanska armija (Peta i Šesta armija), popunjena novim ljudstvom i ratnom tehnikom 8. septembra 1914. ponovo je upala u Srbiju preko Drine, iz pravca Bosne. Počele su teške rovovske borbe, uz neprestaane juriše jedne i druge vojske. Najžešće borbe vođene su na Gučevu i Mačkovom kamenu.Ovaj niz borbi koje je srpska vojska vodila sa ciljem da zaustavi drugi pokušaj Austrougarske da prodre u Srbiju naziva se Bitka na Drini.
Srpska Druga armija uspela je da zadrži Petu austrougarsku na obalama donje Drine, dok je Šesta armija prešla Drinu, potisla srpsku Treću armiju i zauzela Gučevo, Boranju i Jagodnju, desnim krilom izbivši na Sokolsku planinu.
Srpska Prva armija (general Petar Bojović) protivnapadom je prisilila desno krilo protivnika na povlačenje do položaja Mačkov kamen - Crvenje - Javornik. Posle žestokih borbi od 19. do 22.septembra 1914 sa naizmeničnim uzastopnim jurišima i borbama prsa o prsa, (Bitka na Mačkovom kamenu) austrougarske snage zbog velike nadmoćnosti artiljerije primoravaju na povlačenje srpske jedinice. Gubici srpske vojske iznosili su oko 800 poginulih, 5.700 ranjenih i onesposobljenih za borbu, a kod Austrougara oko 1.200 poginulih, dok ostali gubici nisu poznati.

Na položajima na Gučevu, frontu dugom oko 17 kilometara, od Loznice (selo Žeravlje) do Carigrada i Perine, koji su tada dostignuti započela je frontovska bitka koja će potrajati 55 dana. Zbog nedostatka artiljerijske municije srpski vojnici su se svojim rovovima približavali neprijatelju na najbliže odstojanje, kako bi se onemogućilo dejstvo neprijateljske artiljerije.
Posle višenedeljnih krvavih borbi, brojniji neprijatelj počeo je da potiskuje srpsku vojsku, kojoj je ponestajalo municije, posebno artiljerijske. Krajem novembra 1914, u neprijateljskim rukama bili su Valjevo i Užice, a 2. decembra austrougarska vojska je ušla i u Beograd.
Okončavanjem bitke na Drini i prodorom Austrougara u Srbiju otpočele su operacije srpske vojske krajem 1914. godine, čiji je najznačajniji deo Kolubarska bitka.
General Živojin Mišić, za pobedu u Kolubarskoj bici unapređen u čin vojvode
Komandu nad Prvom srpskom armijom preuzeo je general Živojin Mišić. On je u prvi mah neprijatelju prepustio manji deo teritorije, povukavši svoje jedinice na nove položaje. Za to vreme pregrupisao je i odmorio svoju armiju. Iz Grčke je stigla i dugoočekivana topovska municija. Početkom decembra počela je ofanziva srpske vojske na reci Kolubari (Kolubarska bitka). Za dve nedelje srpska vojska je neprijatelju nanela težak poraz i do 15. decembra u potpunosti oslobodila svoju teritoriju,
prestonicu Beograd, zarobivši više desetina hiljada neprijateljskih vojnika. Austrougarska vojska je proterana iz Srbije čime su okončane borbe na balkanskom ratištu tokom jeseni 1914. godine.

Gubici srpske vojske bili su: poginulih - 20.208; ranjenih - 84.185; zarobljenih i nestalih 36.336. Gubici austrougarske Balkanske vojske iznosili su: poginulih - 27.216 (vojnika i podoficira) i 1.080 (oficira); ranjenih - 118.911 (vojnika i podoficira) i 3.211 (oficira); zarobljenih - 1.800 (vojnika i podoficira) i 66 (oficira); nestalih - 73.988 (vojnika i podoficira) i 656 (oficira); bolesnih - 44.117 (vojnika i podoficira) i 2.599 (oficira). Iz stroja je izbačeno ukupno 266.212 vojnika i podoficira i 7.592 oficira.
ZLOČINI NAD SRPSKIM CIVILIMA
Svi upadi austrougarskih snaga u Srbiju bili su praćeni okrutnim ponašanjem i zločinima prema civilima. Prema procenama doktora Rodolfa Arčibalda Rajsa, ukupan broj civilnih žrtava prve austrougarske invazije na Srbiju bio je između 3.500 i 4.000, među kojima 82 dece mlađe od 10 godina, čak osam mlađe od godinu dana, 306 žena i veliki broj ljudi starijih od 60 godina.

Početkom decembra 1914. godine, rekonstruisana je dotadašnja radikalska vlada Nikole Pašića. On je i dalje bio predsednik vlade, ali su u nju ušli i predstavnici drugih stranaka. Vlada je 7. decembra 1914. donela Nišku deklaraciju, kojom su definisani ratni ciljevi Srbije. Proklamovana je borba ne samo za odbranu Srbije i njene slobode, već i za oslobođenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca i njihovo ujedinjenje.

Nemanjići

Nakon nestanka srpske države u 10 veku sledećih 200 godina njen teritorij se nalazi pod kontrolom Vizantije koja doživljava vojnopolitičku katastrofu 1071. godine što će iskoristiti u Duklju Konstantin Bodin da se proglasi nezavisnim kraljem i da osvojiRašku gdje na guvernersku vlast stavlja župana Vukana čiji potomci će tamo držati taj položaj do 1165. godine kada njegov unuk Desa biva oboren zbog zavere s Ugarskom. Na njegovo mesto prvo dolazi Tihomir, ali njega gotovo odmah obara brat Stefan Nemanja koji proglašava nezavisnost od Vizantije. Iako će Nemanja biti poražen on biva od Manojla Komnena potvrđen za srpskog župana samo sada pod vlašću Vizantije pošto mu je brat Tihomir bio poginuo u borbama.

Smrt Manojla Komnena s očitim unutrašnjopolitičkim borbama koje će uslijediti je bio znak južnoslavenskim narodima za opću bunu protiv Vizantije. Vođa te bune na području Srbije je bio Stefan Nemanja koji uspešno skida vizantijski jaram i stvara nezavisnu državu s središtem oko grada Ras (današnji Sandžak) zbog čega dobiva ime Raška. Pošto su pokušaji širenja nove države u smeru istoka i jugoistoka bili zaustavljeni od oslabljene Vizantije, Nemanja udara prema Jadranskom moru na katoličku Duklju koju anektira i Dubrovnik koji se uspeo obraniti. U trenutku abdikacije 1196. godine Nemanja svom srednjem sinu Stefanu prepušta državu koja je postala neupitni politički faktor na Balkanu. Njegov stariji sin Vukan je bio namesnik Duklje. Iako je imao titulu kralja bio je potčinjen svom mlađem bratu Stefanu. Zato je u savezu sa Ugarskom zabacio svog brata. Stefan je na potom vraćen na vlast uz pomoćBugara se dokazao kao uspešan političar u velikom promenama na istočnom Balkanu koje mudro iskorištava da bi prvo bio okrunjen za prvog srpskog kralja 1217. godine krunom poslanom od pape, a potom da bi njegov brat Sveti Sava bio proglašen za prvog arhiepiskopa Srpske Pravoslavne Crkve od strane vaseljenskog patrijarha u Nikejskom izbjeglištvu. Kratko pred smrt Stefan Prvovenčani je 1228. godine abdicirao i predao vlast najstarijem sinu Radoslavu, ali sledećih 15 godina će biti jedno od najcrnjih u historije Nemanjića pošto će na vlast u državi pomoću stranih intervencija biti postavljeni prvo Stefan Vladislav, a potom Stefan Uroš I, dok se sam Radoslav tijekom svoje vladavine odrekao, sramio prezimena Nemanjića i dio dokumenata potpisivao s ženinim, grčkim prezimenom Duka.

Pobednik ovih ratova je bio najmlađi sin Stefan Uroš koji vlada Srbijom duže od 30 godine (1243-76). Zbog katastrofalne vanjske politike koja rezultira s 4 ratna poraza (Ugarska dvaput, Bugarska i Dubrovnik) njegovu vladavinu historičari znaju nazivati najcrnjim razdobljem Nemanjića zaboravljajući ekonomski prosperitet do kojih vodi njegova mudra unutrašnja politika u kojoj najvažniji deo čine centralizacija i otvaranje rudnika srebra s dovođenjem radnika za te rudnike iz Saske. Uroša će na kraju oboriti vlastiti sin Dragutin iz Ugarsku vojnu pomoć, ali njegova vlast će biti kratkotrajna pošto u trenutku kada ga je uhvatila teška bolest on po srpskom običaju abdicira u korist brata Stefan Uroš II Milutina kako bi umro u samostanu. Na kraju Stefan Dragutin će neočekivano ozdraviti, a kako je izgubio vlast abdikacijom njegov rođak ugarski kralj mu poklanja na upravljanje južni Srem (današnja Mačva),Beograd i severeistočne delove današnje Bosne zbog čega on potom sebe proglašava kraljem Srema iako ga savremenici zovu kraljem Srbije dok njegovog brata zovu kraljem Raške.

Od početka svoje vladavine Milutinu je cilj bio širenje Raške prema jugu to jest osvajanja vizantijskog teritorija. Ovaj rat koji traje između 1282 i 1299. godine završava mirom kojim Vizantija priznaje Milutinova osvajanja severno od linije Ohrid-Štip-Prizren tako da obe strane dobiju slobodne ruke za ratovanje na drugim bojištima. To drugo bojište je za Milutina bio bratoubilački rat prvo s Dragutinom, a onda daljnje borbe unutar Nemanjića. Pred smrt on će pobediti i zatvoriti Dragutinovog sina Vladislava, ali nakon smrti izbija kratkotrajni krvavi građanski rat svi protiv svih između iz zatvora pobeglog Vladislava, Milutinovog službenog naslednika Konstantina i Stefana Dečanskog koji ostvaruje potpunu pobedu.

Tijekom kratkotrajne vladavine Stefana Dečanskog Srbija ostvaruje veliku pobedu protiv Bugara kod Velbužda čime su oni izbrisani s popisa balkanskih država od ikakvog značaja. Tada na vrhuncu svoje moći Stefan Dečanski će biti 1331. godine oboren od svog sina Dušana Silnog koji ga zatvara u manastir, a potom ubija. Po staroj srpskoj legendi Stefan Dečanski je prokleo sina i sve njegove potomke kada su došli krvnici da ga ubiju, a to prokletstvo se potom ostvarilo.

Car Dušan, freska iz manastira Lesnovo, oko1350.

Dušanov zakonik, jedan od najstarijih prepisa, Prizrenski prepis iz 15. veka.

Vladavinom Dušana Silnog počinje kratkotrajno zlatno doba srednjevekovne srpske države kada je ona najmoćnija država na Balkanu. Koristeći poslednji vizantijski građanski rat on će anektirati vizantijsku Makedoniju, Epir i Tesaliju, a nakratko sanjati i o osvajanja Carigrada. Vlastito krunisanje za cara koje Dušan izvodi na uskrs 1346. godine u verskoj režiji sličnoj krunisanju Karla Velikog on postaje car Srba i Grka, ali njegovom smrću 1355 godine kada ima manje od 50 godina života svi veliki planovi padaju u vodu pošto dolazi do feudalnog raspada Srbije zbog nesposobnosti njegovog sina Uroša Nejakog da nastavi očevu kontrolu srpskih moćnika.

Tim događajem padaju u vodu pokušaji srpskih vladara još iz početka 13 veka kada su se počeli donositi zakoni kojima su se uređivali odnosi u državi između kralja, velikaši i svog ostalog stanovništva. Prvi od tih zakona je bilo Zakonopravilo svetog Save iz1219. godine koje je uređivalo veliku oblast društvenih odnosa, kako crkvenih tako i građanskih. Deo Zakonopravila koji se odnosio na crkveno pravo sačinjavali su: Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Sholastika, Nomokanon u 14 naslova, Pravila svetih apostola, Pravila svetih otaca, Odluke Vaseljenskih i Pomesnih sabora i Mojsijevo zakonodavstvo (3. i 5. knjiga Mojsijeva). Deo koji se odnosio na Građansko pravo sačinjavali su: Izvodi iz Novela Justinijanovih (oko 550), pravni zbornik koji je sastavio Jovan Sholastik, Collectio tripartita, zbirka zakona iz Justinijanovog zakonodavstva i Prohiron (Zakon gradski) iz 879. godine, zbornik vizantijskog građanskog, krivičnog i procesnog prava.

Vrhunac tih donošenja zakona je bio Dušanov Zakonik iz 1349. i 1354. godine je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika. Srbija je preko Zakonopravila već 130 godina primenjivala rimsko-vizantijsko pravo, a Dušanov zakonik je predstavljao potpuno ujedinjenje srpskog i vizantijskog pravnog poretka u čitavoj državi. Car Dušan je želeo da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja prekomerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Detaljno su uređena prava i obaveze pojedinih staleža, kao i odnosi među staležima, da bi se na taj način uveo red u državi. Pored toga, Zakonik je sadržao i propise bračnog prava, građanskopravne i krivičnopravne propise, kao i pravila sudskog postupka.

Na kraju taj Dušanov pokušaj je propao pa nakon njegove smrti srpska vlastela odbija priznati njegovog sina Uroša Nejakog za svog cara što će dovesti do raspada države na veći broj kneževina i samoproglašenih kraljevina što olakšava turska osvajanja. Do prve katastrofalne bitke dolazi 1371. na reci Marici kada gine "srpski" kralj Vukašin Mrnjavčević u bitci s turcima, a sudbina Srbije će biti definitivno zapečaćena 1389. godine u Bitci na Kosovu kada mnogobrojnija turska vojska poražava vojsku srpske vlastele pojačanu s odredima iz Bosne, hrvatsko-ugarskog kraljevstva i Vlaške.

Grb Nemanjića          

Rodoslov Nemanjića

Kratka prezentacija